«خانهای برای همه» یعنی فضایی که هیچکس در آن با مانع روبهرو نشود؛ فضایی که افراد دارای معلولیت بتوانند با استقلال، امنیت و آرامش در آن زندگی کنند. روز جهانی معلولان، فرصتی است تا دوباره به این پرسش بیندیشیم که آیا خانههایمان واقعا برای همه قابل استفادهاند؟ هنوز بسیاری از منازل با پلههای بلند، درگاههای تنگ، سرویسهای غیرقابل دسترس و طراحیهایی که نیازهای متنوع انسانها را نادیده میگیرند ساخته میشوند.
مناسبسازی خانهها نه یک کار تجملی، بلکه یک ضرورت انسانی و اجتماعی است؛ ضرورتی که میتواند کیفیت زندگی میلیونها نفر را بهبود بخشد و گامی مؤثر در مسیر تحقق برابری و کرامت انسانی باشد.
اهمیت دسترسپذیری در زندگی روزمره افراد دارای معلولیت
دسترسپذیری، مفهومی فراتر از ایجاد چند تغییر کوچک در خانه است؛ این مفهوم بهمعنای فراهم کردن شرایطی است که افراد دارای معلولیت بتوانند همانند سایر افراد جامعه از فضاهای مسکونی، خدمات، امکانات و محیطهای پیرامونی استفاده کنند. وقتی خانه برای همه افراد قابل استفاده باشد، فرصتهای برابر برای زندگی مستقل، مشارکت اجتماعی و احساس امنیت ایجاد میشود.
موانعی که معلولین روزانه با آنها رو به رو میشوند
بسیاری از افراد دارای معلولیت در زندگی روزمره با موانعی ساده اما تعیینکننده روبهرو هستند؛ از عبور از آستانه در گرفته تا استفاده از سرویس بهداشتی یا رسیدن به آشپزخانه. این موانع شاید برای فردی بدون محدودیت جسمی قابل توجه نباشند، اما برای فردی که از ویلچر استفاده میکند یا دچار مشکلات حرکتی است میتوانند مانع اصلی تجربه یک زندگی باکیفیت باشند.
دسترسی پذیری معلولین
دسترسپذیری فقط یک ضرورت کاربردی نیست؛ یک حق انسانی است. جامعهای که به نیاز همه اعضای خود توجه کند، جامعهای پایدارتر، همدلتر و انسانیتر خواهد بود. خانهها نیز بخش بنیادین این جامعهاند، زیرا بیشترین زمان زندگی در آنها سپری میشود. ایجاد محیطی مناسبسازیشده در خانهها، باعث کاهش وابستگی افراد دارای معلولیت به دیگران میشود و احساس ارزشمندی و عزتنفس را در آنها تقویت میکند. به همین دلیل، مناسبسازی منازل باید به عنوان یک اصل مهندسی، فرهنگی و اجتماعی مورد توجه قرار گیرد
چالشهای رایج در طراحی سنتی منازل برای معلولین
طراحی سنتی منازل در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور ما بر اساس نیازهای افراد سالم طراحی شده است. این نوع طراحیها معمولا ویژگیهایی دارند که برای افراد دارای معلولیت ایجاد مشکل میکند.
پلههای متعدد
وجود چندین پله در ورودی خانه، یکی از متداولترین چالشهاست که باعث میشود فردی که از ویلچر یا واکر استفاده میکند عملا نتواند وارد خانه شود. حتی وجود یک پله کوتاه نیز کافی است تا مسیر افراد دچار اختلال حرکتی مسدود شود.
عرض کن برای رفت و آمد ویلچرها
در کنار آن، عرض کم درها و راهروها یکی دیگر از مشکلات رایج است. بسیاری از خانهها دارای ورودیهایی با عرض ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر هستند، در حالی که برای عبور راحت ویلچر باید عرض ۹۰ سانتیمتر یا بیشتر در نظر گرفته شود. سرویسهای بهداشتی کوچک، نبود دستگیرههای کمکی، کابینتهای بلند آشپزخانه و نبود امکان چرخش ویلچر از دیگر موانع مهم طراحی سنتی هستند.
طراحی داخلی نامناسب
حتی در طراحی داخلی نیز چالشهایی مشاهده میشود؛ مثلا استفاده از فرشهای بلند، پلههای کوچک داخل خانه، اختلاف سطح بین اتاقها و استفاده از مبلمان بزرگ و فضاگیر، رفتوآمد را دشوار میکند. بسیاری از این مشکلات نتیجه غفلت از اصول طراحی فراگیر است؛ اصولی که تاکید میکند خانه باید نه فقط برای یک گروه خاص، بلکه برای تمامی افراد با تواناییهای مختلف قابل استفاده باشد.
اصول مناسبسازی خانه برای معلولین؛ از ورودی تا فضاهای داخلی
مناسبسازی خانهها بر اساس چند اصل کلیدی انجام میشود:
• ایمنی
• سهولت دسترسی
• امکان حرکت آزادانه و کاربردپذیری فضاها.
مناسبسازی ورودی خانه
اولین اصل، مناسبسازی ورودی خانه است. استفاده از رمپ استاندارد بهجای پله یا در کنار آن، یکی از مهمترین اقدامات است. رمپ باید شیب مناسبی داشته باشد تا فرد بتواند بدون خطر سرخوردن یا نیاز به کمک شدید، از آن بالا و پایین برود. برای خانههایی که امکان ساخت رمپ بیرونی ندارند، میتوان از رمپهای پیشساخته یا قابلحمل استفاده کرد.
عرض مناسب درها و راهروها
در مرحله بعد، عرض درها و راهروها باید به گونهای باشد که فرد بتواند آزادانه حرکت کند. حذف موانع غیرضروری، مانند چارچوبهای اضافی یا کمدهای بزرگ در راهروها، به این هدف کمک میکند. داخل خانه، اختلاف سطح بین اتاقها باید حذف یا با شیبهای کوچک اصلاح شود تا عبور ویلچر یا عصا بدون خطر باشد.
سرویس بهداشتی و حمام
در سرویس بهداشتی، نصب دستگیرههای کمکی در کنار توالت و حمام، استفاده از سطح ضدلغزش، ایجاد فضای کافی برای چرخش ویلچر و انتخاب روشویی با ارتفاع مناسب، از مهمترین اصول مناسبسازی است.
طراحی صحیح آشپزخانه
در آشپزخانه نیز باید کابینتهای پایینی کاربردیتر شوند و دسترسی به وسایل ضروری ساده باشد. قرار دادن کلیدها و پریزها در ارتفاع مناسب (حدود ۹۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر)، نصب درهای کشویی برای سهولت استفاده، و استفاده از نور کافی برای جلوگیری از خطر سقوط نیز اهمیت زیادی دارد.
تاثیر خانههای قابل دسترس بر استقلال و کیفیت زندگی
خانهای که با اصول مناسبسازی طراحی شده باشد، میتواند تاثیر بسیار بزرگی بر استقلال فرد دارای معلولیت داشته باشد. وقتی فرد بتواند بهتنهایی از اتاق خواب به سرویس بهداشتی برود، وارد آشپزخانه شود، غذا تهیه کند و یا بدون کمک دیگران از خانه خارج شود، احساس توانمندی و رضایت از زندگی در او چندین برابر میشود. استقلال فردی، یکی از ضرورتهای سلامت روان و عزتنفس است و خانه مناسبسازیشده نقش مهمی در تحقق آن دارد.
علاوه بر استقلال، مناسبسازی باعث افزایش امنیت نیز میشود. بسیاری از حوادثی که برای افراد دارای معلولیت رخ میدهد، ناشی از طراحی نامناسب محیط است. پلههای بدون نرده، سطح لغزنده، نبود روشنایی کافی یا راهروهای باریک میتوانند منجر به سقوط، آسیبهای جسمی و مشکلات جدی شوند. محیط مناسبسازیشده خطر این حوادث را کاهش میدهد و آرامش بیشتری به فرد و خانواده میبخشد.
گامهایی عملی برای ساخت و نوسازی منازل بدون مانع برای معلولین
برای خانههایی که در حال ساخت هستند، بهترین راهکار این است که از ابتدا اصول «طراحی فراگیر» در آنها رعایت شود. این اصول شامل عرض مناسب درها، حذف اختلاف سطح، نصب درهای کشویی، کفپوش ضدلغزش، پیشبینی فضا برای حرکت ویلچر و ایجاد ورودی بدون پله است. در کنار آن، جایگذاری مناسب پریزها و کلیدها، نورپردازی استاندارد و طراحی آشپزخانه و سرویس بهداشتی قابل دسترس از ابتدا بسیار مهم است.
اما بسیاری از خانهها قدیمی هستند و امکان بازسازی کامل ندارند. در این موارد، میتوان از اقدامات سریع و کمهزینه شروع کرد:
• نصب رمپهای کوچک در ورودی
• برداشتن فرشهای بلند
• اضافه کردن دستگیره به سرویس بهداشتی
• استفاده از لامپهای پرنور در راهروها
• تغییر چیدمان مبلمان برای ایجاد مسیر عبور
• نصب زنگ در و کلیدهای برق در ارتفاع مناسب
• استفاده از صندلی حمام برای کاهش خطر افتادن
• نصب حفاظ یا نرده کنار پلههای داخلی
این اقدامات شاید کوچک به نظر برسند، اما تأثیر قابل توجهی در افزایش امنیت و راحتی دارند.
جمعبندی
مناسبسازی منازل برای افراد دارای معلولیت تنها یک انتخاب نیست؛ یک ضرورت انسانی، اجتماعی و اخلاقی است. دسترسپذیری مناسب در خانهها به افراد دارای معلولیت اجازه میدهد مستقل زندگی کنند، احساس ارزشمندی بیشتری داشته باشند و از آسیبهای احتمالی دور بمانند. ایجاد رمپ، عریض کردن درها، نصب دستگیرههای کمکی، اصلاح اختلاف سطح و توجه به جزئیات ساده مثل نور و چیدمان، اقداماتی هستند که هر خانواده میتواند انجام دهد.
روز جهانی معلولان فرصت مناسبی است تا نگاه خود را به خانههایمان تغییر دهیم و گامی مؤثر برای تحقق جامعهای برابرتر برداریم؛ جامعهای که در آن «خانه»، واقعاً خانهای برای همه باشد.
